Ludzie czy bogowie? Oni próbowali przed Religą. "Od skrajnej euforii po bezdenną rozpacz"

Dariusz Kortko, Judyta Watoła

U znajomego dyrektora szpitala na Bałutach Marek Edelman załatwia zgodę na wejście do prosektorium. Profesor Moll z asystentami potajemnie ćwiczą tam na zwłokach kolejne etapy transplantacji. W przeddzień premiery filmu "Bogowie" rozpoczynamy cykl reporterski poświęcony przeszczepom i prof. Zbigniewowi Relidze

Cały tekst: http://wyborcza.pl/1,87648,16756335,Ludzie_czy_bogowie__Oni_probowali_przed_Religa___Od.html#ixzz3FRSs48k6

Gdy serce zaczyna bić w nowym ciele, wszystkim zapiera dech. Ciśnienie? Ponad 100 mm słupka rtęci! Prawidłowe! Są zszokowani i zauroczeni. Jednak po godzinie prawa komora rozdyma się jak balon. Nie jest w stanie tłoczyć krwi do płuc. To podłączają chorego do pompy, to znów odłączają. Rozpaczliwa walka trwa pięć godzin. Nowe serce jej nie wytrzyma.

Dzięki wojnie i gruźlicy

To zdarzy się dopiero w 1969 r. podczas pierwszej próby przeszczepu serca w Polsce.

Na razie mamy koniec lat 30. W Europie co bardziej śmiali zdobywają się na operacje płuc. O sercu nikt jeszcze nie myśli. W USA jest jeden śmiałek - dr Robert Gross ze szpitala dziecięcego w Bostonie. W 1938 r. pod nieobecność swojego szefa podwiązuje u siedmioletniej dziewczynki niepotrzebną tętnicę. Tętnica jest powyżej serca, którego Gross na razie jeszcze nie tknie.

Bo od pracy serca zależy życie. Bez tłoczonej non stop krwi po kilku minutach nieodwracalnie umiera mózg. Ryzyko operacji jest ogromne. Stąd obawy chirurgów. I jeszcze ten strach: co jeśli w sercu naprawdę mieszka dusza...?

- Postęp przyniósł dopiero wybuch wojny. Paradoksalnie, bez niej i bez plagi gruźlicy nie byłoby kardiochirurgii - mówi prof. Janusz Skalski, uczeń Zbigniewa Religi, kardiochirurg dziecięcy, z zamiłowania historyk medycyny. Kiedy na stół trafiał żołnierz ranny w klatkę piersiową, chirurg niewiele ryzykował. Ranny i tak niechybnie by umarł. Operacja dawała mu cień szansy. - Tak zawsze jest - ciągnie prof. Skalski. - Jak się lekarz oswoił z jakimś narządem, potrzymał go parę razy w rękach, to potem już tak się nie bał kroić.

Plaga gruźlicy sprawia z kolei, że rośnie liczba pacjentów, którym trzeba operować zniszczone przez chorobę płuca. Serce jest w pobliżu. Znów okazja, by się oswoić z jego widokiem. I zacząć śmielej myśleć o tym, jak je operować.

Problem polega na tym, jak zapewnić choremu krążenie krwi w czasie operacji. Pod koniec lat 40. zaczynają się operacje w hipotermii: ciało chorego schładza się w wannie z lodem, krążenie spowalnia i zmniejsza się zapotrzebowanie narządów na tlen. Można na chwilę zatrzymać serce i zoperować. Metoda wymaga jednak niebywałego pośpiechu. Szuka się więc innych sposobów. Na przykład wykonuje zabiegi na bijącym sercu, przyszywając do niego od góry mankiet z tkaniny powlekanej gumą. Operuje się długimi narzędziami wewnątrz mankietu, tak by z serca nie wylewała się krew.

Najciekawszą metodę wymyśla jednak w latach 50. Walton Lillehei z Uniwersytetu Stanowego w Minnesocie. Operowane dzieci kładzie na stole obok jednego z rodziców. Musi się zgadzać grupa krwi. Na czas operacji łączy aortę dziecka z tętnicą udową rodzica. - Dziecko miało zapewnione krążenie dzięki sercu rodzica, ale to wymagało nieprawdopodobnej odwagi, żeby narazić zdrowych ludzi, czyli rodziców, na niepowodzenie takiej operacji - opowiada prof. Skalski. Powikłaniem mogła być na przykład zakrzepica prowadząca do amputacji kończyny.

Lillehei naraża się na ostrą krytykę. Kpią, że jako jedyny lekarz na świecie jest w stanie robić operacje grożące 200-proc. śmiertelnością. W rzeczywistości na 45 zabiegów z wykorzystaniem metody, którą nazywa cross-circulation, udają się aż 32. W latach 40. to świetny wynik.

Podczas gdy Lillehei ratuje przynajmniej niektóre chore dzieci, inni czekają, aż inżynierowie skonstruują maszynę, która na czas operacji zastąpi pracę serca i płuc.

Awanturnik Bross 

Jest koniec II wojny światowej. 43-letni Wiktor Bross, doktor habilitowany wszechnauk lekarskich, szuka nowego miejsca pracy. Dotąd pracował we Lwowie u Tadeusza Ostrowskiego, najwybitniejszego chirurga w międzywojennej Polsce. Ostrowski został jednak zamordowany przez Niemców w 1941 r., a Lwów stał się radziecki. Bross jedzie na Górny Śląsk. Liczy, że nowa władza szybko założy tu wyższą uczelnię, a w niej - kliniki. Wraz z grupą uczonych podpisuje "Memoriał w sprawie założenia uniwersytetu w województwie śląsko-dąbrowskim". Władza ludowa uniwersytetu na robotniczym Śląsku wcale jednak tego nie chce. Bross jedzie więc do Wrocławia. Miasto jest zniszczone bardziej od Warszawy, ale ma uniwersytet.

Bross z miejsca zostaje szefem II Kliniki Chirurgii. Ściągają za nim do Wrocławia inni pracownicy z lwowskiego szpitala, nawet pedel, czyli woźny. Bross go lubi, ale wystrzega się spotkania z nim wczesnym rankiem. Twierdzi, że to przynosi mu pecha. Za to pedel robi wszystko, by być pierwszym, który powita profesora w drzwiach. Asystenci starają się za wszelką cenę nie dopuścić do porannego spotkania. Nie zawsze się to udaje.

Bross jest uparty i apodyktyczny, chce rządzić nie tylko kliniką, ale też wszystkim dookoła. Jest jednak geniuszem, który ściąga do siebie rzesze uczniów. Są zafascynowani jego biegłością i wyczuciem w polu operacyjnym, nowymi technikami operacji.

"Umiał wszystko zorganizować, wszystko zoperować. Umiał wyciąć żołądek w 20 minut" - napisał o Brossie jego uczeń Stefan Ostapczuk.

- Miał cudowne ręce i niesamowity fart. Udawały mu się operacje, które na zdrowy rozum nie miały wtedy szans powodzenia - dodaje prof. Skalski.

Bross szybko staje się pupilem władz. Dzięki temu w latach 50. może się szkolić za granicą. Jeździ po szpitalach Szwajcarii, Szwecji, Danii i USA. Nie ma tam lepszych od niego chirurgów, ale na pewno jest lepszy sprzęt. Przede wszystkim od 1954 r. płuco-serce, czyli aparat do krążenia pozaustrojowego. Bross nabiera przekonania, że bez tego nie ruszy na dobre z kardiochirurgią w Polsce.

Pierwszych operacji podejmuje się jednak bez aparatu. W 1955 r. poszerza zwężoną zastawkę mitralną (oddzielającą lewy przedsionek od lewej komory serca).

Dwa lata później usuwa 39-letniej chorej tętniaka aorty brzusznej. Wycięty fragment tętnicy zastępuje kawałkiem aorty pobranym bezpośrednio ze zwłok. Podobne operacje nawet dziś obarczone są ogromnym ryzykiem. Brossowi wszystko się udaje (po 12 latach tej samej pacjentce jeszcze raz wymienia kawałek aorty, tym razem fragment pobrany ze zwłok zastępując protezą z dakronu - tkaniny, której pierwotnie używano do produkcji skafandrów kosmicznych).

- Bross to był geniusz, ale z charakteru kozak, trochę rozbójnik. Manteuffel zaś łączył niezwykły talent ze szlachetnością charakteru - opowiada prof. Skalski.

Leon Manteuffel-Szoege to potomek baronów kurlandzkich, którzy za pomoc powstańcom z 1863 r. stracili majątek i zostali zesłani na Sybir. Urodził się w 1904 r. w Rzeżycy na dzisiejszej Łotwie. Jego braćmi byli Tadeusz, wybitny historyk, i Edward, grafik zamordowany w Katyniu.

Leon kończy medycynę na Uniwersytecie Warszawskim w 1928 r. i zostaje chirurgiem. Kiedy wybucha wojna, dostaje rozkaz pracy w Szpitalu Wolskim. Działa w Armii Krajowej (pseudonim "Krab") i uczy medycyny na tajnych kompletach. Kiedy wybucha powstanie warszawskie, operuje wszystkich rannych - i Polaków, i Niemców. W końcu Niemcy postanawiają wszystkich w szpitalu rozstrzelać. W kolejce na egzekucję Manteuffla i jego kolegę Stefana Wesołowskiego zauważa żołnierz Wehrmachtu nazwiskiem Schliefacke. Dwa dni wcześniej był ranny, a oni usunęli mu kulę z pośladka. Teraz coś szepcze kolegom. Do Wesołowskiego i Manteuffla podchodzi niemiecki oficer i mówi, że dwóch chirurgów jest potrzebnych ich lekarzowi sztabowemu. To kłamstwo. Ale ratuje im życie.

Po wojnie, z powodu brata rozstrzelanego w Katyniu, Manteuffel nigdy nie staje się pupilkiem władz, jakim był arogancki Bross. W świecie polskiej chirurgii przerasta jednak wszystkich i staje się wyrocznią. Władza ludowa musi się z nim liczyć, bo ludzie władzy też chorują. Dlatego Manteuffel dostaje paszport i również może jeździć na zagraniczne stypendia. Dlatego też to jego klinika w warszawskim Szpitalu Wolskim dostaje w 1959 r. pierwsze w Polsce płucoserce.

Podobnie jak Bross pierwsze operacje kardiochirurgiczne Manteuffel przeprowadza już dużo wcześniej. Najpierw w 1948 r. zamyka przetrwały przewód Botalla. To częsta u dzieci wada. Płód nie oddycha płucami, więc krew do nich nie dociera - z tętnicy płucnej płynie prosto do aorty właśnie przez przewód Botalla. Zaraz po narodzinach przewód powinien się sam zasklepić. Jeśli się tak nie stanie, krew z aorty ucieka do tętnicy płucnej. Układ krążenia jest niewydolny.

Dziś rozpoznanie i zamknięcie przewodu Botalla to rutynowa procedura. Wtedy to była rewolucja. Internista rozpoznawał wadę, mając do dyspozycji tylko słuchawki. Chirurdzy musieli ufać, że diagnoza była trafna. Pierwsi byli Amerykanie z Bostonu przed II wojną światową. Próby ich naśladowców kończyły się tragicznie dla chorych.

Za to Manteuffel odnosi sukces za sukcesem, mimo że operuje chorych z coraz bardziej skomplikowanymi wadami: przełożeniem wielkich naczyń, zwężonymi zastawkami, niedorozwojem lewej komory serca. Prof. Skalski: - Jego tajemnicą była fenomenalna sprawność, niespotykana u innych staranność i wyobraźnia, której czasem brakuje nawet doskonałym technicznie chirurgom.

Nic dziwnego, że warszawska klinika ściąga młodych lekarzy. Manteuffel chętnie ich uczy, choć mawia, że nie ma szefa, który może czegoś nauczyć. Szef może tylko nie przeszkadzać i stwarzać warunki do nauki. "Jeśli profesor wykonał jakiś zabieg i uznał, że robi go wystarczająco dobrze, natychmiast dopuszczał innych, by też mogli się uczyć" - pisał we wspomnieniu o Manteufflu prof. Wacław Sitkowski. Taka postawa to w polskiej medycynie niezwykła rzadkość, ale przejdzie na kolejne pokolenia. Identycznie będzie kiedyś postępował w swojej klinice w Zabrzu Zbigniew Religa, uczeń Sitkowskiego.

Prof. Manteuffel to także moralny wzór. Ma autorytet, bo sam umie się przyznać do błędu: "Jeżeli chcemy, aby młodzież lekarska wybrała tę jedyną właściwą, etyczną drogę, musimy ją przekonać o słuszności tego wyboru nie słowami, ale przykładem własnego etycznego postępowania (...). Nie chodzi o to, by kierownik był doskonałością i postępował bezbłędnie. Powinien budzić u swych współpracowników zaufanie przez swą szczerość. Nie wolno mu być nieprawdziwym...".

Taki będzie kiedyś także Religa: zawsze szczery i gotowy przyznać, że się pomylił.

Edelman pomaga Mollowi 

Manteuffel uczy nie tylko lekarzy ze swojej kliniki. Zaprasza do siebie także chirurgów z innych ośrodków. Jednym z zapraszanych do zabiegów jest Jan Moll z Łodzi. Moll nie dorównuje biegłością Brossowi i Manteufflowi, ale i jemu wiele rzeczy się udaje. Jest ambitny. Mówi, że jak koń żyje na stojąco - tyle godzin codziennie spędza przy operacjach: - Telewizję na przykład też oglądam, stojąc, aż żona się wścieka.

W grudniu 1967 r. świat obiega niezwykła wiadomość. Christiaan Barnard, kardiochirurg z Kapsztadu, pierwszy na świecie przeszczepia serce. Biorcą jest 54-letni Louis Washkansky, żydowski emigrant z Litwy. Żyje po transplantacji tylko 18 dni, ale liczy się przełamanie niewyobrażalnej dotąd bariery: można żyć z sercem innego człowieka w piersiach. Media porównują wyczyn Barnarda do planowanego dopiero lotu na Księżyc. Szybko na całym świecie znajdują się jego naśladowcy. Wśród w nich, w 1968 r., prof. Jan Moll.

To nie jest dla niego skok w przepaść. Solidnie się przygotowuje. Opowiadał: - Cała operacja była dużo wcześniej opracowana na sucho. Każdy dokładnie znał swoją rolę. To jest jak sztafeta. Jeżeli jeden zgubi pałeczkę - przegrywają wszyscy.